دلیل ساخت: متمرکز کردن مردم کجاران قدیم (بم امروزی) و ایجاد استحکام دفاعی در شرق ایران
نوع کاربری: شهر کامل متشکل از مردمنشین و حاکمنشین
مدت استفاده: از دوره هخامنشیان تا اواخر دوره قاجار و در تمام سلسلههای پادشاهی ایران
مساحت: ۱۸۰ تا ۲۰۰ هزار متر مربع
ارتفاع دیوار حصار: ۷ متر
طول دیوار حصار: ۲ هزار متر
عرض خندق دور ارگ: ۱۵ متر
عمق خندق دور ارگ: ۵ متر
تاریخ ثبت ملی: اول فروردین ۱۳۴۵ به شماره ثبت ۵۱۹
ثبت جهانی یونسکو: ۲۰۰۴ میلادی - ۱۳۸۳ به شماره ثبت ۱۲۰۸
عکس/ مشخصات: ارگ قدیم بم توسط اردشیر یکم هخامنشی (ششمین پادشاه هخامنشیان) ساخته میشود. بهمن اردشیر که سازنده کاخ صد ستون هم محسوب میشود، قلعه شرقی ایران (ارگ بهمن) را جهت متمرکز کردن مردم کجاران قدیم (بم امروزی) و افزایش استحکامات دفاعی مرزهای شرق ایران میسازد.
یکی از سوالات مهم برای مردم بم و البته علاقهمندان به تاریخ ایران، در رابطه با چگونگی ساخت ارگ قدیم بم است. بهراستی سازنده این بنای عظیم باستانی کیست و قدمت اولیه این قلعه مربوط به کدام سلسله و دوره تاریخی ایران است؟
ارگ قدیم بم یکی از مهمترین بناهای تاریخی ایران و جهان است و بزرگترین سازه خشتوگلی و قلعه شهرنشینی دنیا محسوب میشود که در فهرست میراث جهانی یونسکو نیز به ثبت رسیده است.
ارگ قدیم بم را چه کسی ساخته است؟
سازنده ارگ قدیم بم اردشیر یکم هخامنشی است. اردشیر که با نام ‘بهمن اردشیر’ و ‘اردشیر دراز دست’ نیز شناخته میشود ششمین پادشاه هخامنشیان بهشمار میرود.
عکس: اردشیر هخامنشی ششمین پادشاه هخامنشیان ارگ بم را ساختاردشیر هخامنشی (سازنده ارگ قدیم بم) پسر خشایارشا و ملکه آمیستریس بود. خشایارشا حاصل ازدواج داریوش بزرگ و شاهدخت آتوسا محسوب میشود و آتوسا نیز دختر ارشد کوروش کبیر بود. شخصیت داستانی بهمن پسر اسفندیار در کتاب شاهنامه فردوسی روایت افسانهای از اردشیر یکم هخامنشی است.
اردشیر را در کودکی به راستگویی و درستکاری میشناختند و از همین جهت لقب ‘بهمن’ به معنای راستگفتار و نیکاندیش را به اردشیر نسبت میدادند.
دلیل ساخت ارگ قدیم بم به دستور شاه هخامنشی
عکس ارگ بم/ بهمن اردشیر یا همان اردشیر درازدست که با نام اردشیر یکم هخامنشی هم شناخته میشود، قلعه شرقی ایران را برای متمرکز کردن مردم کجاران (بم امروزی) و محافظت از مرزهای شرقی بنا نهاد
اردشیر یکم هخامنشی پس از مرگ پدرش خشایارشا به پادشاهی ایران رسید و ششمین شاهنشاه هخامنشیان شد. او فردی صلحطلب اما زیرک بود و کشورهای مختلفی را با صلح و دوستی ضمیمه خاک ایران کرد.
بهمن اردشیر (اردشیر دراز دست) برای جلوگیری از حمله بیگانگان به مرزهای شرقی ایران که در زمان وی گسترده بودند؛ اقدام به ساخت قلعهای مستحکم نمود و مردم نواحی شرقی منطقه کجاران (بم امروزی) را درون آن متمرکز کرد. این قلعه که یک شهر کامل محسوب میشد و تمام امکانات و زیرساختهای زندگی شهری را دارا بود، به ‘ارگ بهمن’ معروف میشود و امروزه آن را ارگ بهمن یا ارگ قدیم بم مینامند.
اردشیر هخامنشی با ساخت قلعه شرقی ایران یا همان ارگ قدیم بم، استحکامات دفاعی شرق کشور را افزایش داد و از طرفی رسیدگی به امور مردم این نواحی را برای والیان (حاکمان شهری) ساده نمود.
عکس ارگ بم: ساخت بزرگترین بنای خشت و گلی جهان توسط ششمین پادشاه هخامنشیان
‘بهمن اردشیر’ توانایی بالایی در آرام کردن شورشها در نواحی مختلف ایران همچون مصر و آتن داشت و همچنین یهودیان اورشلیم را با ‘صلح’ زیرسلطه امپراتوری هخامنشیان نگه داشت. او را به دلیل اقداماتش در بزرگتر کردن مرزهای ایران، با لقب ‘اردشیر دراز دست’ به معنای توانا میشناختند.
گسترش سازههای داخلی ارگ بم در سلسلههای مختلف ایران
هسته اولیه و ساختار اصلی قلعه بم توسط اردشیر هخامنشی ساخته میشود اما در دورههای تاریخی بعد نیز، هر پادشاه ایران در هر سلسله که به قدرت میرسید توجه ویژهای به مرزهای شرقی و حفاظت از ارگ بم میکرد و به همین جهت سازههای مختلفی در آن ساخته شده و قدمت هر سازه مربوط به سلسلهای خاص است.
ارگ قدیم بم در طول حیات خود و در زمان حاکمان مختلف، شاهد تغییرات متناوب با دوره تاریخی وقت بوده و بخشهای جدیدی به آن اضافه شده است. مساجد تاریخی در ارگ بم از جمله سازههایی هستند که پس از ورود اسلام به ایران، در این بنای عظیم احداث شدهاند. بنابراین بخشهای مختلف ارگ قدیم بم دارای تاریخ ساخت خاص خود هستند.
روایت افسانه شاهنامه از سازنده ارگ قدیم بم
شاهنامه فردوسی نحوه ساخت ارگ قدیم بم را در افسانه ‘بهمن و فرامرز’ شرح داده است. در این داستان، اردشیر یکم هخامنشی با شخصیت خیالی به اسم ‘بهمن بن اسفندیار’ شناخته میشود که در شرق ایران با ‘فرامرز پسر رستم’ میجنگد و پس از شکست دادن فرامرز، قلعهای مستحکم بنا میکند که بعدها به ارگ بهمن معروف میشود.
در واقع شخصیت خیالی ‘بهمن بن اسفندیار’ همان شخصیت واقعی اردشیر یکم هخامنشی است که با نام بهمن اردشیر هم شناخته میشده است.
داستان بهمن و فرامرز و روایت افسانهای از سازنده ارگ قدیم بم
محمدحسن خانمقدم مراغهای ملقب به صنیع الدوله (اعتمادالسلطنه) وزیر انطباعات (چاپونشر) و مترجم مخصوص دربار قاجار در کتاب مرآت البُلدان (آینهی شهرها) در مورد چگونگی ساخت ارگ بم مینویسد:
بهمن بن اسفندیار (شاه هخامنشی) که او را اردشیر درازدست مینامیدند، حدود 2500 سال قبل، به خونخواهی پدرش از استخر فارس به زابل لشکر کشیده و فرامرز پسر رستم از حرکت سپاه بهمن آگاه گشت و با لشکری بهعزم جنگ بسوی لشکر بهمنبناسفندیار شتافته و در محل کنونی بم با او میجنگد.
بهمن پیروز جنگ با فرامرز میشود و در محل جنگ به بنای برج و بارو میپردازد و مردم را در آن ساکن میکند. این قلعه ‘ارگ بهمن’ نام میگیرد و پس از گذشت سالها و تغییر نسلها، ارگ بهمن به ارگ بم مخفف میشود و نهایتا اسم کجاران قدیم را به اسم بم (مخفف بهمن) میشناسند.
همچنین محمدعلی علومی نویسنده، پژوهشگر و اسطورهشناس ایرانی که خود نیز متولد شهر بم است، روایتی مشابه با صنیعالدوله را نقل میکند:
در باورها و فرهنگ مردم «بم» است که «بهمن پور اسفندیار»، پس از اطلاع از درگذشت «رستم»، به «سیستان» و «زابل» هجوم برد. «زال» و« رودابه» را در قفس کرد و سپس در حدود «بم» کنونی، «فرامرز» پسر«رستم» را دستگیر کرده و از «دارستان» دار آورد، و در «دارزین» فرامرز را دار زد. (این نامها، نام دو آبادی در کنار شهر «بم» است و خیلی از ساکنان آن جاها، «فرامرزپور» نامیده می شوند. چون بر این باورند که از بازماندگان و نسل «فرامرز» هستند) از آن پس، «بهمن» جهت تسلط بر «سیستان»، دستور داد قلعهای بنا نهند که به نام او (ارگ بهمن) و بعدها ارگ «بم» نامیده شد.
بهمن بن اسفندیار همان اردشیر یکم هخامنشی است
در روایتهای تاریخی و جدای از افسانههای شاهنامه، شخصیت خیالی ‘بهمن بن اسفندیار’ را همان شخصیت واقعی اردشیر یکم هخامنشی میدانند که با نام بهمن اردشیر هم شناخته میشده است.
ارگ بم در یکم فروردین سال ۱۳۴۵ و به شماره ۵۱۹ به ثبت ملی میرسد و حفاظت از آن بعنوان اثر تاریخی – فرهنگی آغاز میشود.
قلعه شرقی ایران (ارگ بم) سال ۲۰۰۴ میلادی – ۱۳۸۳ شمسی – با شماره ۱۲۰۸ در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شد.
ارگ قدیم؛ به مجموعهای کامل از شهر باستانی بم گفته میشود که تمام اجزای تشکیل دهنده یک شهر را شامل میشده از جمله حاکمنشین، مردمنشین، بازار، مرکز فرماندهی نظامی، کاروانسرا، سربازخانه، اصطبل، محلههای مسکونی فقیرنشین، اشرافی و… .
شهر باستانی بم (ارگ قدیم) نزدیک به ۲۰۰ هزار متر مربع مساحت دارد و با دیوارهایی به بلندی ۷ متر و طول ۲ هزار متر احاطه شده و حدود ۶۷ برج در سطح آن وجود دارد. دور تا دور ارگ قدیم بم خندقهایی عمیق با عرض ۱۵ متر و عمق ۵ متر وجود داشته و از مردم این شهر باستانی در برابر یورش دشمنان محافظت میکرده است.