لطفعلی خان زند: از شاهی در شیراز تا تباهی در بم + فیلم
2 اسفند 1400
لطفعلی خان زند آخرین شاه سلسله زندیه پس از آنکه شیراز را از دست داد و در کرمان نیز از آغامحمدخان قاجار شکست خورد به بم فرار کرد که نهایتا حاکم شهر به جهت جلوگیری از آسیب به مردم درون قلعه، لطفعلیخان را -پس از دو روز اقامت در ارگ قدیم- دستگیر و تحویل شاه قجر داد.
در منابع تاریخی مختلف، داستانهای متفاوتی از جدال طایفه زندیه و قاجار نقل شده و در روایت جنگ بین لطفعلی خان و آغامحمدخان نیز تناقضهای بسیاری وجود دارد که بعضا در جانبداری از دودمان زند و یا قاجارست.
فیلم: آنچه که از جنگ آخرین شاه زند با یاغی قاجار باید بدانیم
خلاصه سرگذشت لطفعلی خان زند؛ شاهی در شیراز تباهی در بم
چهره منتسب به لطفعلی خان زند آخرین فرمانروای زندیه
دو طایفه زند و قجر همواره جهت تصاحب قدرت، تنشهای بسیاری در طول تاریخ با یکدیگر داشتند. دوران حکومت لطفعلیخان آخرین شاه زندیه مصادف بود با آغاز ماجراجوییهای آغامحمدخان قاجار. بین آنها جنگهای زیادی شکل گرفت که معمولا با برتری لطفعلیخان به پایان میرسید.
خیانت در شیراز، شاه زند را روانه کرمان کرد
زمانی که خان قاجار شدت حملات خود را به دودمان زندیه بیشتر کرده بود؛ لطفعلیخان نیز شیراز را به “حاج ابراهیم خان” که کلانتر فارس بود سپرد و برای مقابله با آغامحمدخان به اصفهان رفت.
حاجابراهیم کلانتر به لطفعلیخان خیانت کرده و تمام طرفداران و سران زندیه در سراسر فارس را دستگیر میکند. وی همچنین پس از بازگشت شاه زند؛ اجازه ورود وی را به شیراز نمیدهد و لطفعلیخان به ناچار نزد حاکم کرمان پناه میگیرد.
محاصره کرمان توسط آغامحمدخان قاجار
عکس چهره منتسب به آغامحمدخان قاجار بنیانگذار سلسله قاجاریه
آغا محمدخان که به کمک ابراهیم خان کلانتر؛ شیراز را تصرف کرده بود و از تشکیل حکومتی جدید توسط لطفعلی خان هراس داشت، کرمان را محاصره نمود.
محاصره کرمان به حدی طول کشید که قحطی و گرسنگی مردم زیادی را به کام مرگ کشاند. نهایتا لشکر آغامحمدخان موفق شد وارد کرمان شود و به دلیل حمایت برخی از مردم و حاکم این شهر از لطفعلیخان، دستور قتلعام و کور کردن طرفداران زندیه را صادر نمود.
عکس ارگ قدیم بم / قلعه و دژ مستحکم در شرق ایران که لطفعلی خان زند در آن دستگیر شد
پس از سقوط کرمان؛ لطفعلیخان به سوی بم فرار کرد.
محمدحسینخان سیستانی حاکم بم؛ که شاه متواری زندیه را مسئول قتلعام مردم کرمان و کشتهشدن پسرش جهانگیرخان میدانست؛ او را دستگیر کرده و به آغامحمدخان تحویل داد.
به این ترتیب دودمان زندیه به پایان رسید و حکومت قاجار تاسیس شد.
برخی از روایتهای تاریخی “جهانگیرخان سیستانی” را پسر حاکم بم معرفی کرده و در منابع دیگری؛ او را برادر وی دانستند.
طی فرار لطفعلی خان از کرمان به بم، جهانگیرخان نیز وی را همراهی میکرد اما در طوفان شن گم شد و محمدحسینخان سیستانی حاکم بم بهتصور اینکه جهانگیرخان کشته شده است از شاه زند دلچرکین بود و چون نمیخواست مردم بم نیز به سرنوشت مردم کرمان دچار شوند، شاه زند را تحویل خان قاجار داد. نقل است جهانگیرخان که از طوفان جان سالم بهدر بود پس از چند روز به بم بازگشته است.
اشتباهات لطفعلی خان زند
سیاه و سفید کردن تاریخ و شخصیتهای تاریخی ما را از واقعیت دور میکند؛ لطفعلی خان فرشته نبود و آغامحمد خان نیز شیطان نبود. هر دوی آنان حاکمانی بیرحم بودند که در فقدان قانون و سنت قانونی تنها به گسترش قدرت خود میاندیشیدند.
برخی از اشتباهات لطفعلیخان که در منابع تاریخی نقل شده است:
زندهسوزی میرزا مهدی لشکرنویس توسط لطفعلیخان
میرزا مهدی لشکرنویس پیش از به قدرت رسیدن لطفعلی خان، در دستگاه پدر وی “جعفرخان زند” که از بزرگان زندیه بود کار میکرد و به دلیل جرمی، جعفرخان دستور بریدن گوشهای او را داده بود. وی نیز هنگامی که جعفر خان ترور شد گوشهای سر بیجان ارباب پیشین خویش را برید.
پس از پیروزی آغازین لطفعلی خان بر کشندگان پدر، میرزا مهدی بریدن گوش را انکار کرد و حاج ابراهیم خان کلانتر نیز برای بخشش او پادرمیانی کرد.
لطفعلی خان وی را بخشید و حتی برای وی پیشه و خلعتی هم در نظر گرفت؛ ولی در روزی که قرار بود خلعت را به او بدهد با اصرار مادرش، میرزا مهدی را زنده در آتش انداخت و زیر قول خود زد به این ترتیب حاجی ابراهیم را که کلانتر فارس بود از خود رنجاند و این مقدمهای شد تا ابراهیمخان از خاندان زندیه دور شود و نهایتا در حمله آغامحمدخان، به لطفعلی خان خیانت کند.
تحریک آغامحمدخان به وسیله مردم کرمان
لطفعلی خان پس از آنکه تاب مقاومت برابر آغامحمدخان قاجار نیافت و پایتختش شیراز سقوط کرد، متواری شد و در کرمان پناه گرفت. نقارهچیها و زنان کرمانی شبها از بالای قلعه به شعرخوانی علیه آغامحمدخان قاجار میپرداختند.
اقدامی که گویا برای تضعیف روحیه سربازان قاجار بود اما یکی از بزرگترین اشتباهات دوران حضور لطفعلیخان در کرمان محسوب میشود چرا که باعث تحریک آغامحمدخان و سپس قتل عام مردم کرمان شد.
قحطی و گرسنگی در کرمان بهدلیل تصمیمات نابخردانه لطفعلیخان
در ابتدای حمله آقامحمدخان قاجار به کرمان، عدهای از کارشناسان اقتصادی معتقد بودند اگر محاصره به درازا بکشد شهر با کمبود آذوقه روبرو میشود، لذا به مقدار کافی گندم و مایحتاج عمومی از اطراف تهیه کرده و در انبارها نگهداری شود. لطفعلی خان با این پیشنهاد مخالفت میکند، زیرا معتقد بود این اقدام و سر و صدایی که به پا می کند مردم را به وحشت میاندازد.
وقتی که صحت نظر کارشناسان اقتصادی ثابت شد و طولانی شدن مدت محاصره به تمام شدن آذوقه انجامید و کار مردم کرمان به کشتن حیوانات بارکش و استفاده از گوشت آن انجامید، آن زمان لطفعلی خان ضمن اقرار به اشتباه خود پرسید «خوب حالا چه کنیم؟» مراد خان سیرجانی عرض کرد «باید پیرمردها، پیرزنها، بیماران و همه آنهایی که به کار نمی آیند را از شهر بیرون کنیم تا مشکلاتمان کمتر شود و عجبا که این پیشنهاد تصویب شد و مشتی انسان بیگناه و بیپناه از شهر بیرون و به امان خدا رها شدند. مشخص است که چگونه از متن یک اشتباه، دهها اشتباه دیگر به وجود میآید. در همین حین آغامحمدخان قاجار مردم بیرون شده را پذیرفت و در روستاهای اطراف کرمان ساکن کرد و اینچنین شد که طرفداران خان قاجار که در کرمان بیشتر شوند.
عقد اجباری دختران توسط لطفعلی خان زند
پیش از حمله آغامحمدخان به کرمان، خان زند دستور داده بود مخالفان زندیه و طرفداران قاجار در کرمان را از سر راه بردارند. در همین راستا لطفعلیخان فرزندان آقاعلی کرمانی که از یاران آغامحمدخان بود را زندانی، اموال او را مصادر کرده و بدتر از همه دو دختر او را یکی به عقد خود در آورد و دیگری را به عقد نصرالهخان عموی خود داد. این اقدام نه وجهه انسانی داشت و نه اخلاقی بود.
وقتی این خبر به آقا علی کرمانی که در آن زمان در شیراز نزد آغامحمدخان بود، رسید با های های گریه گفت: خان قاجار ببین یاغی زند با ناموس دوستان تو چه میکند؟! کلامی که شعلههای خشم آغا محمد خان را بیش از پیش شعلهور کرد و قسم خورد “کیفر عمل خان زند را کف دستش بگذرد”.
مهمترین اشتباه لطفعلیخان در واپسین روزهای قبل از سقوط کرمان
آخرین اشتباه خان زند را ماجرای اعدام «قاسم خان جوپاری» یکی از فرماندهان نظامی شهر بود میدانند. هنگامی که گناه قاسمخان که می خواست “برای رهایی مردم کرمان از اطرافیان خان قاجار در بیرون دروازه، مدد بگیرد” ثابت شد، به دستور لطفعلیخان او را اعدام کردند غافل از اینکه نیمی از تفنگچیان زبده شهر که دارای پستهای کلیدی هستند از خویشان قاسمخان بودند.
غفلت لطفعلیخان تا آنجا بود که حتی دستور نداد تا آنها را از پستهای کلیدی بردارند و افراد دیگری را به جای آنها بگمارد. سرانجام خویشان قاسمخان که از جمله نگهبانان حصار شرقی شهر بودند، رخنهای در آن ایجاد کرده و راه ورود سربازان احمدخان ماکویی و سایر لشکریان آقا محمدخان را به شهر فراهم کردند.
سرنوشت شاه زند در اسارت خان قاجار
پس از آنکه لطفعلیخان زند توسط حاکم بم دستگیر شد وی را در حوالی ارگ راین (که آنزمان از توابع بم بود) تحویل نیروهای آغامحمدخان قاجار دادند. خان قاجار که از دودمان زندیه کینه بسیاری داشت دستور داد لطفعلی خان را کور کنند. لطفعلیخان پس از آنکه مورد شکنجههای غیرانسانی قاجارها قرار گرفت، به طرز فجیعی مثله شد.
مقبره لطفعلی خان زند در امامزاده زید تهران (بازار قدیم)عکس مزار لطفعلی خان زند / بازار تهران