تاریخچه و مشخصات شهر بم، از ارگ باستانی تا باغشهر جهانی
اطلاعات و آمار شهرستان بم/ قدمت شهر باستانی بم/ مشخصات جغرافیایی منطقه بم/ معرفی سوغات بم/ نامهای قدیم شهر و علت نامگذاری بم
19 بهمن 1399
نکات برگزیده مطلب
نامهای قدیم: کجاران و کوزران
قدمت تاریخی: 9 هزار سال - براساس کاوش در تل آتشین
سال تاسیس شهرستان: 1316 هجری شمسی
جمعیت شهرستان: 320 هزار - جمعیت شهری: 130 هزار نفر (سرشماری1395)
مساحت شهرستان: 18 هزار کیلومتر مربع
مهمترین آثار باستانی: ارگ قدیم با 2500 و تل آتشین با 9 هزار سال قدمت
سوغات بم: خرما، مرکبات، قاووت، حنا، کماچ سهن، کلمپه و صنایع دستی و ...
ورودی شهر: به سرزمین تمدن و فرهنگ، شهر نخل و نارنج خوش آمدید
صنایع مهم: صنعت خودروسازی، تولید قطعات الکترونیکی و بسته بندی خرما
معرفی مختصر ازتاریخچه ومشخصات شهر بم/ نام های قدیم بم از کجاران تا کوزران و کوزرون/ قدمت و تاریخ شهرنشینی در بم/ مناطق گردشگری، تفریحی و باستانی شهرستان بم/ وجه تسمیه و دلیل نام گذاری بم/ جاذبه های دیدنی و طبیعی بم
شهرستان بم در استان کرمان قرار داد و فاصله آن با شهر کرمان ۱۹۰ کیلومتر است. بخش مرکزی، بروات، دهبکری و رودابغربی زیرمجموعه شهرستان بم هستند و شهرستانهای نرماشیر ریگان و فهرج نیز تا پیش از شهرستان شدن، بخشی از بم محسوب میشدند.
بم به همراه سه شهرستان نرماشیر، ریگان و فهرج؛ شرق استان کرمان را تشکیل میدهند و در مجلس شورای اسلامی نیز یک نماینده مشترک دارند.
همسایگان شهرستان بم و منطقه شرق
منطقه بم از شمال و غرب خود با شهرستان کرمان و از جنوب و جنوبغرب با شهرستانهای عنبرآباد، روبارجنوب و جیرفت همسایه است. بم همچنین از سمت شرق به منطقه سیستان و بلوچستان ختم میشود.
بم که در طول تاریخ با نامهای کجاران و کوزران نیز شناخته میشده، شهری با تمدن ۹ هزار ساله است و با پیدایش سایت باستانشناسی تل آتشین، بار دیگر توجه کاوشگران بینالمللی را به خود جلب کرد. ارگ قدیم بم نیز ۲۵۰۰ سال قدمت دارد و با ۲۰۰ هزار متر مربع مساحت، بزرگترین بنای خشتوگلی جهان است. ارگ بم از جمله شناختهشدهترین میراث باستانی ایران به شمار میرود و تا قبل از همهگیری ویروس کرونا، در صدر فهرست بازدیدهای نوروزی بین آثار تاریخی و گردشگری استان کرمان بود.
از دیگر ویژگیهای برجستهی شهر بم، وجود همزمان مناطق گردشگری کویری و ییلاقی است؛ بطوری که بخشی از دشتهای کویر یلان در حوزه استحفاظی این شهرستان است و از طرف دیگر مناطق کوهستانی و سرسبزی همچون روستاهای گردشگری دهبکری، مرغک، دریجان و … را در خود جای داده است.
شهر بم ۱۰۵۰ متر از سطح دریا بالاتر است و هوای آن گرم و خشک بوده و در روزهای زمستانی نیز سرد و خشک است. شهرستان بم براساس سرشماری سال 1395 حدود 320 هزار نفر جمعیت دارد و با مساحت 18 هزار کیلومتر مربع در فاصلهی 190 کیلومتری شرق کرمان قرار گرفته. بم در کشاورزی نیز شهرت جهانی داشته و خرمای مضافتی آن به کشورهای مختلف دنیا صادر می شود. مرکبات بم از جمله پرتقال بمی نیز از کیفیت و مقبولیت بالایی برخوردار است و طرفداران خاص خود را دارد.
بم و منظر فرهنگی آن:
منظر فرهنگی (به انگلیسی: Cultural landscape) بر پایه تعریف میراث جهانی یونسکو به یک منطقه جغرافیایی گفته میشود که منظر آن حاصل کار مشترک طبیعت و انسان باشد.
رابطه طولانی میان بشر و محیط زیستِ وی، موجب تعامل فرهنگی نزدیکی میان این دو بوده و به منظور حفظ تنوع و گوناگونی این تعامل، مناظر فرهنگی به عنوان میراث جهانی ثبت میشوند.
تا کنون ۶۶ منظر فرهنگی از سراسر جهان در یونسکو به ثبت رسیدهاست.
نام شهر بم با عنوان “بم و منظر فرهنگی آن” در میراث جهانی یونسکو دیده میشود و اولین شهر ثبت شدهی ایران در فهرست جهانی “منظر فرهنگی” یونسکو میباشد. همچنین ارگ قدیم بم و دو قنات اکبرآباد و قاسمآباد در بخش بروات از توابع شهرستان بم نیز توسط یونسکو به ثبت رسیدهاند.
تاریخچه ومشخصات شهر بم
بم شهر تاریخی است که ارگ باستانی آن تنها بخشی از تمدن قدیم این خطه را شامل میشود.
تل آتشین بم با قدمت 9 هزار ساله
کاوشگران براساس یافته های سایت باستانشناسیتل آتشین دارستان بم، قدمت این شهر را بین 7 تا 9 هزار سال تخمین میزنند.
عمران گاراژیان مسئول سایت باستان شناسی تل آتشین میگوید:
تل آتشین بم یکی از روستاهای اولیه پیش از سفال یا بیسفال در جنوب شرق ایران است و در آن بقایای معماری چشمگیری از خشت، ابزارهای سنگی و یک مورد اسکلت یافت شده که نشان دهندهی قدمتی 7 تا 9 هزاره ساله است و مطالعات در این زمینه ادامه دارد.
تل آتشین که به آن تل آتشی نیز میگویند مربوط به دوره نوسنگی است و در روستای دارستان نزدیک به شهر بم، واقع شده و این اثر در تاریخ ۲۵ اسفند ۱۳۷۹ با شمارهٔ ثبت ۳۳۴۳ بهعنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.
سایت باستانشناسی تل آتشی در ۳۵ کیلومتری شرق شهر بم (که پس از زمینلرزه بم کشف شد) سکونتگاهی مربوط به دوران نوسنگی پیشازسفال است. خانههای تل آتشی چهارگوشی و اِل (L) شکل بودهاند و ممکن است دوطبقه بوده باشند، که طبقه بالا برای سکونت و طبقهٔ پایین برای انبار به کار میرفتهاست. جهتگیری فضاها از شمال شرقی به جنوب غربی بودهاست که بهنظر میرسد با جهت وزش باد غالب در منطقه منطبق باشد. اجاقی کوچک در دیوار اتاق ساخته میشده و ورودی به خانهها احتمالاً از طریق بام صورت میگرفته و بین فضاها مشترک بوده است. جایی کنار این فضاها و نزدیک بخش مسکونی، زبالهدانی قرار داشته و مصالح سازهها از جنس گِل، سنگ، و نِی برای پوشش سقف بوده است.
عمر قلعه باستانی بم که با نام ارگ قدیم شناخته میشود به سدهی پنجم پیش از میلاد میرسد و حداقل 2500 سال قدمت دارد.
ارگ قدیم بم در یکم فروردین سال 1345 به ثبت ملی رسیده و در سال 2004 میلادی ( 1383 شمسی) نیز در فهرست جهانی یونسکو ثبت شده است. ارگ که در واقع شهر قدیم بم بوده، نزدیک به 200 هزار متر مربع مساحت دارد و از این حیث بزرگترین بنای خشت و گلی جهان به شمار میرود.
این شهر باستانی با دیوارهایی به بلندی ۶ تا ۷ متر و طول ۱۸۱۵ متر احاطه شده و حدود ۶۷ برج در سطح شهر وجود داشته است. دور تا دور ارگ قدیم خندقهایی عمیق وجود دارد که مردم شهر بم را از یورش دشمنان مصون میداشته.
در متون تاريخی پيدايش ارگ را به بهمنبناسفنديار نسبت دادهاند و او را اردشير درازدست ششمین پادشاه هخامنشیان قلمداد میکنند.
محمدعلی علومی نویسنده و پژوهشگر معاصر ایرانی که زادهی شهر بم نیز میباشد در رابطه با تاریخچه شهر بم و مشخصات ارگ قدیم میگوید:
در افسانه شاهنامه آمده است که «بهمن پسر اسفندیار»، پس از اطلاع از درگذشت «رستم»، به «سیستان» و «زابل» هجوم برد. «زال» و« رودابه» را در قفس کرد و سپس در حدود «بم» کنونی، «فرامرز» پسر«رستم» را دستگیر کرده و از «دار آباد» دار آورد، و در «دارزین» فرامرز را دار زد. (این نامها، نام دو آبادی در کنار شهر «بم» است و خیلی از ساکنان آن جاها، «فرامرز پور» نامیده می شوند. چون بر این باورند که از بازماندگان و نسل «فرامرز» هستند) از آن پس، «بهمن» جهت تسلط بر «سیستان»، دستور داد قلعهای بنا نهند که به نام او (ارگ بهمن) و بعدها ارگ «بم» نامیده شد. البته جدای از داستانهای افسانهای شاهنامه، بهمن بن اسفندیار را همان اردشیر دراز دست (ششمین پادشاه هخامنشی) میدانند.
ارگ قدیم به همراه منظر فرهنگیِ باغشهر بم، در میراث جهانی یونسکو به ثبت رسیده است و هرساله جشن بزرگداشت آن نیز برگزار میشود.
تصاویر جشنواره ثبت جهانی ارگ قدیم / عکاس: مهلا جنابی
علت نام گذاری شهر بم
نامهای قدیم بم چه بودند و وجه تسمیه نامگذاری آن چیست؟
شهر بم همچون خیلی از شهرهای دیگر ایران، در طول تاریخ نامهای متعددی داشته است و در رابطه با علل شکلگیری این نامها نیز حقایق و حتی افسانههای زیادی وجود دارد؛ از جمله افسانه معروف هفتواد در شاهنامهی فردوسی.
کوزران یا کوزرون از نامهای قدیم بم
جغرافیای شهر بم؛ محمد مهدی محلاتی، چاپ طلوع ازادی؛ چاپ اول - بهار ١٣٦٧
نام این شهر در شاهنامه فردوسی « کجاران» و در کارنامکِ اردشیر «کلالان» آمده و بنا به نوشته اقای احمد کسروی نویسنده بزرگ معاصر، در خط پهلوی این دو کلمه شبیه یکدیگر نوشته میشوند که همان کوزران است. هم اکنون نیز محلهای قدیمی در بم با نام کوزران (کوزرون) شناخته میشود.
تاریخچه شهر بم و افسانهی هفتواد در شاهنامه:
فردوسی در داستان «هفتواد» از کِرمی افسانهای میگوید که دختر «هفتواد» حاکم بم، بر حسب اتفاق در بازگشت از کار روزانه آن را مییابد و از آن پس است که روزگار بر وفق مراد او میچرخد و او وجود کِرم را به فال نیک میگیرد و به تیمار کرم میپردازد.
با رشد کرم، بخت هفتواد و پسرانش اوج گرفت. شهرهای همسایه را به تصرف درآوردند و گنج و گوهر بسیار بدستشان افتاد. بر بالای کوه دژی ساختند.( طبق این روایت دژ ساخته شده همان ارگ بم میباشد). اردشیر(دراز دست) در پی دو جنگ که هم در شاهنامه آمده و هم در کارنامک، از سپاه هفتواد شکست میخورد و در پی آن به وجود کرم آگاه شده و با حیله به قلعه وارد میشود؛ خود را به جایگاه کرم (به زبان محلی کُتِ کِرم) میرساند و سمی را که همراه داشته به دهان کرم ریخته و سرآنجام کرم با صدایی بَم که به هوا بلند میشود متلاشی شده و هلاک میگردد. (و این اولین روایت از وجه تسمیه نامگذاری بم است).
امروزه در یک طرف ارگ بم محلی است معروف به دروازه یا « کـُتِ کِرم » به ضم کاف وسکون تاء.
” کد” در زبان پهلوی به معنی خانه و منزل میباشد و بعلت کثرت استعمال “کت” گویند و “کت” به ضم کاف وسکون تاء ، بهزبان محلی بمی و خاصه به لهجه کرمانی بهمعنی “سوراخ” است که به جایگاه جانوران نیز گفته میشود.
روایت صنیعالدوله از دلیل نامگذاری شهر بم:
محمدحسن خانمقدم مراغهای ملقب به صنیع الدوله و سپس اعتمادالسلطنه، وزیر انطباعات (چاپونشر) و مترجم مخصوص دربار قاجار و عهد ناصرالدین شاه بود و کتاب های زیادی را نیز تالیف کرده است.
وی در آثار خود به تاریخچه شهر بم و توضیح مشخصات آن نیز میپردازد.
صنیعالدوله در کتاب مرآت البُلدان (آینهی شهرها) مینویسد: بهمن بن اسفندیار (شاه هخامنشی)، که او را اردشیر درازدست مینامیدند، به خونخواهی پدرش از استخر فارس به زابل لشکر کشیده و فرامرز پسر رستم از حرکت سپاه بهمن آگاه گشت و با لشکری بهعزم جنگ بسوی لشکر بهمنبناسفندیار شتافته و در محل کنونی بم با او تلاقی کرده، بهمن پیروز گشته و فرامرز را بدار آویخت. گویند بهمن از شرقِ محل زدوخورد “دار” تهیه کرده و در غرب آن، “دار” را استوار ساخته و فرامرز را در آنجا بدار آویخت. پس از هزارهها این دو روستا در دو طرف شهر کنونی بم با نامهای “دارستان” محل تهیه دار و “دارزین” محل به دار زدن فرامرز، شناخته میشوند. بهمنبناسفندیار در محل جنگ به بنای برج و بارو میپردازد و جمعیتی را در آن سکنی داده (منظور ارگ بهمن است) و از این جهت آنجا را بم (مخفف بهمن) گفتند.
تاریخچه زلزله شهر بم در پنجم دی ماه 1382
زلزله بم زمینلرزهای بود با حداقل بزرگی ۶٫۶ ریشتر که در ساعت ۵:۲۶ بامداد روز جمعه ۵ دی ۱۳۸۲ به مدت ۱۲ ثانیه شهر بم و مناطق اطراف آن در شرق استان کرمان را لرزاند.
زمینلرزه بم با حدود ۵۰ هزار کشته سومین زلزله پرتلفات تاریخ ایران بعد از زمینلرزه های اردبیل و دامغان را رقم زد. قابل ذکر است که زلزلههای اردیبل و دامغان بیش از هزار سال قبل رخ دادند.
قبل از وقوع زمینلرزه ۶٫۶ ریشتری، سه پیشلرزه خفیف روی داد که دو لرزش حوالی ساعت ۲۲:۰۰ و ۲۲:۳۰ شب قبل و سومی ۴۵ دقیقه قبل از زلزله اصلی احساس شد. اما شدت زلزله، عمق کم، ساعت وقوع، طولانی بودن مدت زمین لرزه و نزدیکی کانون زلزله به شهر (فاصله مرکز زمینلرزه تا شهر بم حدود چهار کیلومتر بود) موجب خسارات فراوان گردید.
این زمینلرزه در سده گذشته ایران بیمانند بود از این واقعه به عنوان مرگبارترین زلزله تاریخ ایران در چند قرن گذشته، یاد میشود.
در آن زمان مؤسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران محل رخداد زمینلرزه را به اشتباه ۱۵۰ کیلومتر دورتر از کانون زلزله اعلام کرد بهطوری که تا بعد از ظهر آنروز اطلاع دقیقی از بیشترین مناطق آسیب دیده در دست نبود.
زلزله بم نه تنها بیش از نیمی از مردم این شهر را به کام مرگ کشاند و دهها هزار نفر را مجروح و بی خانمان کرد و باعث مشکلات روحی روانی ادامهدار مردم این منطقه شد، بلکه ضربه مهلکی به تمدن بم زد و ارگ قدیم آن را به تپهای از خاک تبدیل کرد که هنوز بعد از گذشته ۱۷ سال، بازسازی ارگ و شهر ادامه دارد.
سوغات شهر بم :
خرمای بم از جمله مرغوبترین خرمای مضافتی جهان به شمار میرود و از دیرباز به کشورهای مختلف صادر میشود.
بم دارای نخلهای پرتعداد است و یکی از ارکان مهم در حفظ شهر بم بعد از زلزله، همین نخلهای استوار بودند که شهر را زنده نگه داشتند.
در کنار خرما، مرکبات بم از جمله پرتقال که با نام پرتقال بمی شناخته میشود، شهرت خاصی دارد.
کلمپه، کماچ سهن، قووتو (قاووت) و حنا نیز از بم سوغات برده میشوند و صنایع دستی نیز از دیگر سوغات بم به شمار میرود.
مشخصات ارگ جدید در شهر بم و تاریخچه آن
کلنگ ایجاد شهرک ارگ جدید در اوایل دهه هفتاد زده شد و منطقه ویژه اقتصادی آن نیز سال ۷۶ با هدف ایجاد و توسعه زمینههای لازم برای فعالیتهای کارامد صنعتی، جذب فناوریهای نوین و افزایش زمینههای اشتغال از طریق جلب و هدایت سرمایهگذاری داخلی و خارجی، کار خود را آغاز کرد.(سایت ارگ جدید)
این منطقه قبل از پیوستن به مناطق ویژه اقتصادی، سرمایهگذاری خارجی را از طریق همکاری با شرکت خودروسازی دوو کرهجنوبی جذب و به تدریج زمینه لازم را برای فعالیت سایر شرکتها فراهم نمود.
براین اساس، با مشارکت و سرمایهگذاریهای گستردهی انجام شده و همت متخصصان داخلی، در حال حاضر منطقه ویژه اقتصادی ارگ جدید، تنها منطقه ویژه اقتصادی تخصصی کشور در زمینه صنایع خودروسازی، قطعهسازی و صنایع وابسته به آن، محسوب میشود.
شرکتهای خودروسازی کرمان موتور و مدیرانخودرو به همراه چندین شرکت تولید و مونتاژ قطعات خودرو، در ارگ جدید بم فعالیت میکنند.
در کنار صنایع خودروسازی، شرکتها و کارخانههای تولیدی دیگری در ارگ جدید مشغول فعالیت هستند از جمله کارخانه تولید مودمهای مخابراتی، صنایع بستهبندی خرما و…
بخش گردشگری و تفریحی ارگ جدید بم
در ارگ جدید بخش تفریحی وجود دارد که مورد استقبال گردشگران داخلی و خارجی نیز قرار میگیرد.
این شهرک در مساحتی معادل 1100 هکتار ایجاد شده و امروزه از جاهای دیدنی بم به شمار میرود.
تصاویری از بخش گردشگری و تفریحی ارگ جدید بم:
شهرستان بم دارای آثار باستانی متعدد، کویر گسترده، مناطق گردشگری و روستاهای کوهستانی زیادی است و در این مطلب به معرفی مختصر از تاریخچه و مشخصات شهر بم پرداخته شد. در مطالب بعدی بطور کامل به معرفی هر کدام از آثار و مناطق باستانی و گردشگری شهر خواهیم پرداخت.